Oorlog en vervolging

Op 10 mei 1940 valt Duitsland Nederland binnen. Na enkele angstige dagen, waarbij de brand op Rotterdam ook op Goeree-Overflakkee te zien is, capituleert ons land op 15 mei 1940. Sommelsdijk wordt opgeschrikt door het nieuws over haar voormalige Joodse inwoner, veehandelaar Mozes de Haas. Hij realiseert zich door zijn reizen naar Duitsland terdege wat de Joden in Nederland nu te wachten staat en pleegt daarom zelfmoord.

De eerste maanden volgen er weinig maatregelen tegen Joden. De bezetter wil eerst vertrouwen opbouwen bij de Nederlandse bevolking. Het beleid van de nazi’s tegen de Joden is samen te vatten in een paar woorden: Eerst registratie, vervolgens isolatie van de rest van de bevolking en daarna deportatie.

Amstel HotelMozes de Haas

Mozes de Haas springt uit één van de ramen van dit hotel, nadat hij de bezetters Amsterdam heeft zien binnentrekken.

Registratie

In het najaar van 1940 komt het tot een eerste openlijke uitsluiting van Joden. Ambtenaren worden dan namelijk allemaal gevraagd een zgn. Ariërverklaring in te vullen, waaruit blijkt dat zij niet Joods zijn en geen Joodse voorouders hebben. Joodse ambtenaren – waaronder dus ook leraren – worden allemaal ontslagen. De Ariërverklaring leidt aan de Leidse universiteit tot een felle aanklacht van professor Cleveringa en een daaropvolgende staking van studenten. Deze wordt beëindigd door de bezetter.Opvallend is dat de Ariërverklaringen van de veldwachters in Middelharnis pas zijn ondertekend in februari 1941, nadat de protesten tot niets hadden geleid.  Men zag wellicht geen andere mogelijkheid dan medewerking. De gedachte dat er geen Joodse medewerkers in dienst zijn bij de gemeenten op het eiland, zou dan ook doorslag kunnen hebben gegeven om toch maar te tekenen. In het najaar wordt ook geregistreerd welke ondernemingen in Joodse handen zijn. Begin 1941 volgt daarop de registratie van Joodse personen zelf, op het plaatselijke gemeentehuis. Burgemeesters zijn verantwoordelijk voor een goede afhandeling. Joden moeten zelf de kosten van de registratie betalen.

Er laten zich 42 Joden registeren in Middelharnis, acht in Dirksland, tien in Sommelsdijk, zeven in Oude-Tonge en één in Ouddorp, 68 personen in totaal. Twee oude Joden, Clara Haagens-Drielsma en David Haagens, overlijden in de loop van 1941 als gevolg van ouderdom. Twee anderen verhuizen naar elders. De doodsoorzaak van Anton Gazan is onbekend. Hij wordt tot dusver niet meegeteld bij de Joodse slachtoffers. Er zijn dus 63 Joden op het eiland die de steeds verder gaande anti-Joodse maatregelen moeten ondergaan.

De burgemeesters van de verschillende lijsten leveren de ingevulde lijsten allemaal aan, bij de Rijksinspectie en desgevraagd ook bij de Sicherheitsdienst. Op deze eerste registratie volgde talloze verzoeken van allerlei Duitse instanties om opgave van het aantal Joden. De burgemeesters geven steeds nauwgezet en snel alle gevraagde informatie door. Na registratie in de bevolkingsregisters worden Joden gevraagd een stempel te laten zetten in hun persoonsbewijs. Dit persoonsbewijs was in het najaar van 1940 ingevoerd voor alle burgers. Met de grote J in hun persoonsbewijs zijn Joden nu direct herkenbaar als Jood.

Isolatie

Vanaf het voorjaar van 1941 beginnen de isolerende maatregelen. Joden moeten hun radio’s inleveren, zodat ze het nieuws niet meer kunnen volgen. Ook hun fietsen moeten ingeleverd. De burgemeesters registreren alles keurig. Als snel volgen de verboden elkaar op: niet meer naar de bioscoop, niet meer naar het strand, niet meer in de tram, niet meer naar het café; geen niet-Joods personeel meer in Joodse zaken en huizen, niet meer op bezoek, een speciale Sperrtijd voor Joden; geen lid meer zijn van zwem-, voetbal- en andere verenigingen; ook op Goeree-Overflakkee wordt de Joodse bevolking in de loop van 1941 in hoog tempo geïsoleerd van hun buren, vrienden en kennissen. Het handhaven van alle anti-Joodse maatregelen is de taak van de gemeentelijke veldwachters. Deze handhaving wordt serieus genomen.

Dat blijkt als Bertha Boers-Haagens in juli 1941 vanuit Oud-Beijerland naar Middelharnis komt voor de begrafenis van haar moeder Clara Haagens. Er is iets niet in orde met haar Ausweis en dus wordt ze opgepakt en opgesloten onder het Raadhuis aan de Voorstraat in Middelharnis. In augustus 1941 bepaalt de bezetter dat Joodse leerlingen voortaan aparte scholen moeten bezoeken. Er is geen enkele rechtsgrond voor deze maatregel. Dat erkent ook de hoogste Nederlandse ambtenaar. Toch adviseert hij burgemeesters met klem om deze maatregel uit te voeren. De Groen van Prinstererschool en de Bosseschool in Middelharnis weigeren te reageren op de vraag of zijn Joodse leerlingen op school hebben.  De christelijke school in Dirksland reageert dat zij ‘om des beginsels wille niet meewerken aan het verwijderen van leerlingen van

Joodschen bloede’. Op Goeree-Overflakkee is er maar één Joodse leerlinge, Clara Amalia Haagens. Zij krijgt toestemming om de openbare school in Middelharnis te blijven bezoeken. Voor Joden verboden: dat moest voor iedereen zichtbaar zijn en dus zijn verbodsbordjes verplicht vanaf december 1941. De veldwachters van Middelharnis zetten voor de burgemeester op een rij hoeveel verbodsboden nodig zouden zijn: veertien borden zou in Middelharnis genoeg moeten zijn. Tien kartonnen en twee houten borden was voldoende voor Dirksland; Ouddorp heeft er zestien nodig. De Ouddorpse burgemeester maakt zich ongerust of over de gehele lengte van het stand wel duidelijk is dat dit voor Joden verboden was; ook wil hij extra borden voor de grote veemarkt die twee keer per jaar wordt gehouden.

De veldwachters brengen de borden op de bestemde plaats. Per 3 mei 1942 dienen ‘voljoden’ een zespuntige ster te dragen. Deze maatregel wordt níet via gemeenten, maar via de Joodse Raad ingevoerd. De ‘Joodsche Raad’ is in februari 1941 door de bezetter in het leven geroepen. Via deze Raad geeft de bezetter bevelen aan de Joodse gemeenschap. Op 29 april 1942 krijgt de Joodse Raad te horen dat al vijf dagen later iedere Jood verplicht is een ster duidelijk zichtbaar te dragen. De rekening  daarvoor – vier cent per stuk – moet door Joden zelf worden betaald. Op Goeree-Overflakkee zijn drie vertegenwoordigers van de Joodse Raad: Bernard Haagens in Dirksland en David Slager en Henri Haagens in Middelharnis. Vermoedelijk hebben zij bij de lokale distributie van de sterren een rol gespeeld.

 

De synagoge gesloten

In 1942 bestaat ‘de Sjoel’, ofwel de synagoge aan het Zandpad honderd jaar. De voorbereidingen voor het eeuwfeest zijn al even aan de gang; al vanaf 1938 spaart men voor een nieuwe ‘heilige wetsrol’, die men dan in gebruik wil nemen. Van het eeuwfeest vieren komt echter niets meer. Op 27 juli 1942 stopt een vrachtwagen met Wehrmachtsoldaten onderaan het Zandpad, ter hoogte van de synagoge. Zij plunderen het gebouw leeg. Podium, banken, spreekgestoelte, lopers en kleden: alles wordt meegenomen. In de naastgelegen woning woont David Slager met zijn gezin. Hij moet machteloos toekijken. Kort daarna neemt De Wehrmacht de synagoge als kolenhok in gebruik. Van een vergoeding, zoals bij alle andere in beslaggenomen gebouwen gegeven wordt, is geen sprake. De eerste sjabbat na deze plundering houdt voorganger Slager een indringende preek, waarschijnlijk in de Joodse school. Hij stuurt de handgeschreven toespraak van zeven kantjes vervolgens op naar opperrabbijn Davids. Diens archief is bewaard gebleven en dus kunnen wij nu nog meelezen.

Burgemeesters die bordjes bestellen en radio’s innemen, veldwachters die controleren:  lokale bestuurders en ambtenaren zijn vergaand betrokken bij de uitvoering van de anti-Joodse maatregelen. Dat is zo in alle Nederlandse gemeenten. De speelruimte voor bestuurders is erg klein: protesteren zou tot ontslag of vervolging leiden. Het is het befaamde dilemma van ‘burgemeesters in oorlogstijd.’ Hoe gevaarlijk het is wanneer er een fanatieke nazi als burgemeester wordt benoemd, blijkt in 1942 in Oude-Tonge. Daar grijpt NSB-burgemeester Dekker samen met de fel pro-Duitse veldwachter Vos de gelegenheid aan om slager Meijer Marcus Cohen in april 1942, voordat de grote transporten beginnen, aan te houden en naar de S.D. in Rotterdam te laten brengen. Daarvandaan wordt hij naar Mauthausen gestuurd. Al snel volgt zijn doodsbericht. Cohen is daarmee het eerste Joodse slachtoffer van het eiland.

Deportatie

Vanaf juli 1942 starten in Nederland de transporten vanuit Westerbork naar de vernietigingskampen in Oost-Europa. Kort na plundering van de synagoge vallen bij de eerste Flakkeese Joden de oproepen voor transport op de mat. Achttien personen moeten zich op 14 augustus melden op het Havenhoofd. De oproepen lijken willekeurig: de drie kinderen uit het gezin Gazan uit Middelharnis moeten zich wél, hun ouders niet melden. Leden van de Joodse Raad, ouderen en zieken krijgen uitstel. Deze eerste groep reist via Loods 24 in Rotterdam. Daar worden zij gekeurd en vervolgens rechtstreeks naar Westerbork gebracht. Al op 17 augustus 1942 moeten zij daar in de trein naar hun eindbestemming Auschwitz-Birkenau. Voor eind september zijn zij allemaal vermoord. Vrouwen en kinderen worden direct na aankomst vergast. Zo komt er, drie dagen voordat zij haar vierde verjaardag had moeten vieren, een eind aan het leven van het  jongste slachtoffer van het eiland, Hester Cato Hammelburg. Haar vader Jakob Louis Hammelburg leeft van deze groep slachtoffers het langst; hij overlijdt op 26 september 1942. Hoe wreed de omstandigheden zijn, dat zelfs de gezondste mannen binnen een maand overleden, is eigenlijk niet voor te stellen

In september en oktober vallen er slechts enkele losse oproepkaarten bij Flakkeese Joden op de mat. Op 3 november 1942 volgt het tweede grote transport. Op enkele zieken na worden dan alle Joden naar Amsterdam gebracht. Degenen die een vrijstelling hebben – een zgn. Sperre – mogen daar nog enige tijd in de Joodse wijk wonen. Anderen worden via de Hollandse Schouwburg, de verzamelplaats voor Joden in Amsterdam, gelijk naar Westerbork getransporteerd en daarvandaan door naar Auschwitz.

De laatste Joden, vijf zieken van uit het ziekenhuis te Dirksland en twee hoogbejaarde Jodinnen uit Middelharnis, worden op 20 januari 1943 naar Amsterdam gebracht. De tussenstop in Amsterdam geeft enkelen van de gelegenheid om onder te duiken. Zo vluchten Eva Gazan-Meuleman en Debora Rood in Amsterdam de straat op en weten zij een onderduikadres te vinden. De anderen worden uiteindelijk allemaal naar Westerbork gebracht. Vanaf maart 1943 is de bestemming van de treinen met Flakkeese Joden op een enkele uitzondering na vernietigingskamp Sobibor. Van alle duizenden die daar naar toe worden gebracht, overleven slechts negentien Nederlandse Joden de oorlog. Alle Flakkeeënaars worden er direct na aankomst vermoord.

Het is eigenlijk niet te doen om het lot en het leed van al deze families en personen samen te vatten én toch is iedere persoon het waard om herdacht te worden. Klik daarom vooral ook op alle persoonlijke verhalen van iedere familie:

Dirksland

  • Naam en voornamen
  • Geboren
  • Wegvoering woonplaats
  • Wegvoering Westerbork
  • Overleden
  • Plaats
  • Cohen, Maurits
  • De Vries-Cohen, Rosalie
  • Gazan, Philip
  • Meuleman-Gazan, Eva
  • Gazan, Sebilla
  • Haagens, Bernard
  • Rood-Haagens, Wilhelmina
  • Haagens, Sara
  • 09-10-1878
  • 23-10-1882
  • 22-04-1894
  • 07-08-1897
  • 04-11-1924
  • 31-05-1887
  • 05-04-1888
  • 17-05-1918
  • 04-11-1942
  • 04-11-1942
  • 14-08-1942
  • 01-02-1943
  • 04-11-1942
  • 04-11-1942
  • 04-11-1942
  • 04-11-1942
  • 10-11-1942
  • 10-11-1942
  • 24-08-1942
  • n.v.t.
  • 10-11-1942
  • 01-06-1943
  • 01-06-1943
  • 25-05-1943
  • 13-11-1942
  • 13-11-1942
  • 30-09-1942
  • n.v.t.
  • 13-11-1942
  • 04-06-1943
  • 04-06-1943
  • 28-05-1943
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Ondergedoken
  • Auschwitz
  • Sobibor
  • Sobibor

Middelharnis

  • Naam en voornamen
  • Geboren
  • Wegvoering woonplaats
  • Wegvoering Westerbork
  • Overleden
  • Plaats
  • Cohen, Sara e.v. B. Polak
  • Gazan, Hartog
  • Polak-Gazan, Antje
  • Gazan, Florettha
  • Gazan, Sebilla
  • Gazan, Salomon
  • Haagens, David
  • Haagens, Henri
  • Roos-Haagens, Margaretha
  • Haagens, Clara Amalia
  • Haagens, Henk Benno
  • Haagens, Lion
  • Roos-Haagens, Annie
  • Hartogs, Elias
  • Haagens-Hartogs, Adriana
  • Hartogs, Marcus Salomon
  • Kooperberg-Hartogs, Helena Eleonora
  • Mesritz, Izaäk
  • de Winter-Mesritz, Grietje Sara
  • Mesritz, Elias
  • Mesritz, Eva
  • Mesritz, Leon
  • Polak, Cornelia
  • Polak, Debora
  • Polak, Elisabeth
  • Polak, Jetje
  • Polak, Levi
  • Gazan-Polak, Margaretha
  • Polak, Abraham Mozes
  • Polak, Mozes
  • Rood, Betje
  • Rood, Debora
  • Rood, Louis
  • Schooning, Hendrina
  • Slager, David
  • Schooning-Slager, Eva Hendrina
  • Slager, Leentje
  • Slager, Philip
  • 14-07-1864
  • 15-06-1890
  • 03-08-1884
  • 21-03-1919
  • 21-03-1919
  • 04-10-1924
  • 17-11-1892
  • 30-03-1900
  • 06-03-1907
  • 28-05-1934
  • 16-04-1938
  • 16-01-1895
  • 19-03-1898
  • 25-01-1871
  • 26-02-1885
  • 23-11-1898
  • 13-06-1896
  • 16-10-1886
  • 21-02-1884
  • 12-04-1920
  • 17-01-1919
  • 27-11-1924
  • 14-06-1896
  • 07-10-1892
  • 26-01-1888
  • 06-10-1852
  • 02-08-1894
  • 22-05-1893
  • 27-03-1882
  • 05-01-1892
  • 04-10-1893
  • 26-05-1895
  • 16-06-1883
  • 30-07-1880
  • 23-10-1871
  • 01-09-1879
  • 16-11-1913
  • 06-09-1912
  • 05-02-1943
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-09-1942
  • 03-11-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 03-11-1942
  • 14-08-1942
  • 05-02-1943
  • 03-10-1942
  • 03-11-1942
  • 03-10-1941
  • 14-08-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 06-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-11-1942
  • 03-09-1942
  • 10-03-1943
  • 10-11-1942
  • 10-11-1942
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 10-11-1942
  • 20-07-1943
  • 20-07-1943
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 23-03-1943
  • 23-03-1943
  • 19-10-1942
  • 10-11-1942
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 10-11-1942
  • 10-11-1942
  • 10-03-1943
  • 19-10-1942
  • 10-11-1942
  • Rotterdam
  • 17-08-1942
  • 10-11-1942
  • 10-11-1942
  • 29-01-1943
  • 29-06-1943
  • 29-06-1943
  • 01-06-1943
  • 16-02-1943
  • 13-03-1943
  • 13-11-1942
  • 13-11-1942
  • 30-09-1942
  • 30-09-1942
  • 30-09-1942
  • 31-03-1944
  • 23-07-1943
  • 23-07-1943
  • 30-09-1942
  • 30-09-1942
  • 19-12-1943
  • 26-03-1943
  • 26-03-1943
  • 22-10-1942
  • 13-11-1942
  • 30-09-1942
  • 30-09-1942
  • 30-09-1942
  • 30-09-1942
  • 13-11-1942
  • 13-11-1942
  • 13-03-1943
  • 28-02-1943
  • 13-11-1942
  • 05-03-1943
  • 30-09-1942
  • 13-11-1942
  • 13-11-1942
  • 01-02-1943
  • 02-07-1943
  • 02-07-1943
  • 04-06-1943
  • 30-04-1943
  • Sobibor
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Silezië
  • Sobibor
  • Sobibor
  • ondergedoken
  • ondergedoken
  • Birkenau
  • Birkenau
  • ondergedoken
  • Arnhem
  • Sobibor
  • Sobibor
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Sobibor
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Sobibor
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • ondergedoken
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Sobibor
  • Sobibor
  • Sobibor
  • Auschwitz

Oude-Tonge

  • Naam en voornamen
  • Geboren
  • Wegvoering woonplaats
  • Wegvoering Westerbork
  • Overleden
  • Plaats
  • De Winter, Levie Israël
  • De Winter, Sara
  • Cohen, Meijer Marcus
  • Rosenberg-Cohen, Sophia
  • Cohen, Jacob
  • Cohen, Louis David
  • Cohensius, Cato
  • 14-03-1899
  • 25-03-1885
  • 12-05-1886
  • 31-07-1885
  • 14-07-1917
  • 22-02-1920
  • 08-12-1869
  • 14-08-1942
  • 04-11-1942
  • 11-04-1942
  • 14-08-1942
  • 17-08-1942
  • 09-02-1943
  • 26-10-1942
  • 16-02-1943
  • 19-09-1942
  • 12-02-1943
  • 25-06-1942
  • 29-10-1942
  • 27-01-1943
  • 19-02-1943
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Mauthausen
  • Auschwitz
  • ondergedoken
  • Vught
  • Auschwitz

Ouddorp

  • Naam en voornamen
  • Geboren
  • Wegvoering woonplaats
  • Wegvoering Westerbork
  • Overleden
  • Plaats
  • Franken-Haas, Anna
  • 08-05-1873
  • Sept. 1942
  • 23-10-1942
  • 26-10-1942
  • Auschwitz

Sommelsdijk

  • Naam en voornamen
  • Geboren
  • Wegvoering woonplaats
  • Wegvoering Westerbork
  • Overleden
  • Plaats
  • Gazan, Salomon
  • Levi-Gazan, Sebilla
  • Gazan, Cato
  • Gazan, Roosje
  • Gazan, Izaäk Salomon
  • Hammelburg, Simon Izaäk
  • Hammelburg, Jacob Louis
  • Zwarenstein-Hammelburg, Elisabeth
  • Hammelburg, Hester Cato
  • 20-08-1851
  • 25-06-1861
  • 13-06-1889
  • 29-04-1902
  • 16-02-1892
  • 04-12-1905
  • 13-10-1902
  • 10-04-1910
  • 22-08-1938
  • 20-01-1943
  • 16-12-1942
  • 17-10-1942
  • 16-12-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 14-08-1942
  • 17-03-1943
  • 24-08-1943
  • 10-11-1942
  • 24-08-1943
  • 17-08-1942
  • 23-03-1943
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 17-08-1942
  • 20-03-1943
  • 27-08-1943
  • 13-11-1942
  • 27-08-1943
  • 30-09-1942
  • 31-08-1944
  • 26-09-1942
  • 19-08-1942
  • 19-08-1942
  • Sobibor
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Midden-Europa
  • Auschwitz
  • Auschwitz
  • Auschwitz